Болаларнинг ўзлаштирган экологик амалиёти, атроф-муҳитни асраш бўйича қабул қилган қарорлари ва табиатда ўтказган вақти келажакда табиатни севишни ва қадрлашни ўрганишга ёрдам беради.

Ҳаво ва сувнинг ифлосланиши, глобал исиш, тутун, денгиз сатҳининг кўтарилиши, музликларнинг эриши ва ўрмонларнинг кесилиши бугунги кунда инсоният дуч келаётган экологик муаммолардандир. Бундай шароитда фарзандларингиз мерос бўлиб қолган дунё соғлом бўлишини таъминлаш учун масъулият ота-оналар зиммасига тушади. Бунинг учун биринчи қадам болаларга эртанги куннинг экологик муаммоларини ҳал қилиш учун зарур бўлган билимларни беришдир. Ота-оналар фарзандларида табиатга, барча тирик мавжудотларга меҳр уйғотишлари керак. Келинг, иқлим ўзгариши болалари­нгизга қандай таъсир қилишини ва дунёни яхшироқ жойга айлантириш учун уларга атроф-муҳит ҳақида қандай ўргатиш мумкинлигини кўриб чиқайлик.

Иқлим ўзгариши болаларингизга қандай таъсир қилиши мумкин?

Атмосфера ифлосланишининг таъсири. Иқлим ўзгариши ҳаво сифатининг ёмонлашишига олиб келади, бу болаларда, айниқса астма билан оғриганларда нафас олиш муаммоларига олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, ҳаво ифлосланиши ҳар йили беш ёшгача бўлган 600 минг (тахминан) бола ўлимининг асосий сабабидир.

Болаликдаги нохуш ҳодисалар. Болалик давридаги нохуш тажрибалар бола 18 ёшга тўлгунга қадар содир бўладиган потенциал травматик ҳодисалардир. Бундай ҳодисалар инсоннинг ҳаёти давомида саломатлиги, имкониятлари ва барқарорлигига таъсир қилиши ва ҳатто келажак авлодларга ҳам бу сезилиши мумкин. Табиий офатлар оқибатида юзага келган токсик стресс саломатлик учун салбий оқибатларга олиб келади ва ўртача ҳароратдан юқори ҳарорат ҳам боланинг ўрганиш қобилиятига таъсир қилади.

Заиф иммунитет тизими. Ҳароратнинг кўтарилиши экин сифати ва ишлаб чиқаришга таъсир қилади, озиқ-овқат нархи ошиши озиқ-овқат хавфсизлигига таҳдид солади ва камбағаллар уларни сотиб ололмайди. Бу нотўғри овқатланиш ва бошқа соғлиқ муаммоларига олиб келади, масалан, секин ўсиш, заиф иммунитет тизими, чақалоқлар ва ёш болаларда узоқ муддатли ривожланишдан ортда қолиш муаммолари.

Руҳий саломатлик муаммолари. Иқлим ўзгарган сари бўронлар, тошқинлар ва ўрмон ёнғинлари каби экстремал об-ҳаво ҳодисалари янада хавфли бўлиши мумкин. Табиий офатлар пайтида оилалар ўз уйларини ва нарсаларини ташлаб кетишга мажбур бўлишади. Улар озиқ-овқат ва хавфсиз ичимлик сув олишда муаммоларга дуч келишлари ёки уйларини доимий равишда тарк этишга мажбур бўлишлари мумкин. Ушбу травматик ҳодисалар болаларда қайғу, ташвиш ёки травмадан кейинги стресс бузилиши каби руҳий касалликларга олиб келиши мумкин.

Нима учун экологик таълим бериш зарур?

Болаларга тегишли сюжетли китобларни ўқинг. Сиз болаларни иқлим ўзгаришининг оқибатлари ҳақида ўргатишингиз ва уларни ҳар куни кичик ҳаракатлар қилишга ундашингиз мумкин, бу эса охир-оқибат катта ўзгаришларга олиб келади. Бунинг учун сиз атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муҳимлиги ҳақида китоблар ва ҳикояларни ўқишингиз мумкин. Мисол учун, Мерлинванд томонидан яратилган Слимате Нинжа – бу Мутза сайёраси вайрон бўлганда Ердан бошпана излаётган Румпус исмли ўзга сайёралик ҳақидаги шахсийлаштирилган ҳикоя (исм, аватар ва сюжетни танлашингиз мумкин). Румпуснинг бош қаҳрамон билан ўзаро муносабати бола буни ижтимоий фанлар дарси сифатида қабул қилмаслиги учун кўрсатилади.

Болаларга экологияни ўргатиш учун кўргазмали материаллардан фойдаланиш. «Расм минг сўзга арзийди» – бу мақол болалар учун мос келади. Суҳбатни қўллаб-қувватлаш учун фотосуратларни топиш ёки мисолларни қидириш учун интернетдан фойдаланишингиз мумкин. Бундан ташқари, «Музлик даври» ва «Қувноқ оёқчалар 2» каби фильмлар болаларни глобал исиш тушунчаси билан таништиришнинг ажойиб усули ҳисобланади. «Ноқулай ҳақиқат» ва «11-соат» каби ҳужжатли фильмлар эса катта ёшдаги болалар сайёрани қутқариш учун ўз ҳиссаларини қўшишга ундаши мумкин.

Шахсий тажрибангизни баҳам кўринг. Ўзингизнинг болалигингиз ҳақида бизга хабар беринг. Фарзандларингизга болалиги­нгизда 1970-1980 йиллардаги об-ҳаво ҳақида гапириб беринг. Ёзда ёмғир ёғиши ростми? Сизга ҳақиқатан ҳам кондиционер керак эдими? Бу болаларни ўз ҳаракатларини ва уларнинг атроф-муҳитга қандай таъсир қилиши мумкинлигини қайта баҳолашга ундайди.

Кундалик ҳаётда энергияни тежашга ўргатинг. Фарзандингизга энергияни тежашнинг оддий усулларини ўргатинг, масалан, фойдаланилмаётган чироқларни ўчириш, иссиқлик йўқотилишининг олдини олиш учун эшикларни тезда ёпиш, ёнилғили улов ўрнига пиёда ёки велосипедда юриш. Бундай ҳолда, болаларга ўрнак бўлиш яхшироқдир, шунинг учун сиз ўргатаётган нарсаларингизга аввало ўзингиз амал қилинг, уларнинг кўз олдида бажаринг.

Болалар аҳолининг салмоқли қисмини ташкил қилади ва улар жамиятнинг паст углеродли ва иқлимга чидамли келажакка ўтишини кучайтиришга қодир. Улар қабул қилган экологик амалиётлар, улар қабул қилган экологик қарорлар ва табиатни севишни ва қадрлашни ўрганган вақтлари уларнинг келажагини белгилайди.

Шундай қилиб, болаларга атроф-муҳитни муҳофаза қилишни ўргатишни ёшлигидан бошлаш муҳимдир. Шунинг учун, ота-оналар сифатида сиз болаларингиз билан иқлим ўзгаришини очиқ ва тўғри муҳокама қилишингиз керак, шунда улар экологик барқарор бўлиш учун зарур бўлган билим ва ҳиссий барқарорликка эга бўладилар.

Зебо НУРМОНОВА,

«Оила ва хотин қизлар» илмий-тадқиқот институти кичик илмий ходими