Фарзандни тарбияловчи воситалар тўғри танланяптими?

Халқнинг миллий ўзига хослиги, маънавий-ахлоқий қиёфаси, урф-одатлари халқ оғзаки ижодида акс этади. Ўзбек халқ эртакларининг жозибаси, таъсир кучи ҳам шунда. Масалан, ўзбек эртагидаги дев тимсолини олайлик. У: «Саломинг бўлмаганда икки ямлаб бир ютардим», дейди. Одобнинг боши ва асосий белгиси саналган салом бериш болага эртак воситасида ана шундай сингдирилади.

Журналист ва адиб Аҳмаджон Мелибоев шундай деб ёзади:

«…Болаликда эртак, достон, ҳикоялар эшитиб, катта бўлганмиз. Бобо-буви, ота-онамиз уларни бизга шундай ўқиб беришардики, воқеалар — ёвуз ниятли ялмоғиз кампирнинг афт-башараси, раҳмсиз, очкўз девларнинг ғазаби, нияти бузуқларнинг кирдикорлари шундоққина кўз ўнгимизда гавдаланиб, биз уларни деярли кўриб тургандек бўлардик...

Кейинчалик англаб етганим — эртак ва достонларни кўп эшитган, ўқиган болаларнинг нутқи равон, фикрлаши кенг, хаёл-тасаввури чексиз бўлар экан. Бундай бола кейинчалик фарзандига бирор бир воқеани гапириб бераётганида ёшлигида ўқиган ва шуурига сингган китоблардан мисоллар келтириб, нутқини янада таъсирли қила олади».

Бир савол туғилиши табиий: бугун катталар болаларга миллий эртак, ривоят ва достонларимизни айтиб ёки китобдан ўқиб беряптими? Ота-оналар бола маънавиятининг шаклланишида болалар адабиётининг ўрни қай даражада эканини қанчалик ҳис қилишяпти?

«...Қиммат бўлгинг келяптими?..»

— Эгизак фарзандларим бу йил мактабга чиқишди, — дейди уй бекаси пойтахтлик Саида ШОЮСУПОВА. — Улар ухлаш олдидан эртак эшитишга одатланган. Ўзлари ҳам бир қанча эртакларни ёддан билишади.

Болаларимнинг бири одобсизлик қилса, иккинчиси унга эртакдан мисол келтириб, бу иши нотўғри эканини уқтиради, танбеҳ беради. Масалан, бир сафар қизимга юмуш буюрсам, дангасалик қилиб бажармаганди, буни кўрган акаси: «Нега дангасалик қил­япсан, нима, Қиммат бўлгинг келяптими?..» деб дакки берди. Шундан кейин қизим акаси уни Қиммат деб аташидан уялиб, айтганимни дарҳол бажарадиган бўлди. Фарзандларим ҳозир ўқишни ўрганишяпти, мустақил ўқиши учун «Ўзбек халқ эртаклари» китобининг учта жилдини сотиб олиб берганман.

Болага китоб ўқиб бериш нима эканини билмайдиган ота-оналар ҳам йўқ эмас. Айримлар фарзандининг қўлига эрта-ю кеч телефон тутқазиб қўйяпти. Айтишларича, телефондаги ўйинлар боланинг зеҳнини оширармиш. Айни илмга чанқоқ, ҳаётни билишга қизиқувчан ёшдаги боланинг вақти фойдасиз сарфланаётгани, телефондан чиқадиган тўлқинлар бола саломатлиги учун зарарли эканини наҳот ўша ота-оналар билишмаса?..

Учтаси Алпомиш, қолганлар... Жумонг

Яқинда мутахассислар кичик бир тадқиқот ўтказишган. Миллий эртак, достонларимиз қаҳрамонлари ҳақидаги етти ёшли болалар фик­рини билиш мақсадида ўйин ташкил этилган. Ўйин шартига кўра, биринчи синф болалар ичидан ихтиёрий беш нафари танлаб олиниб, улар елкасига ўзларига кўрсатмай Алпомиш, Тўмарис, Зумрад, Мерлин, Жумонг исмлари ёзилган қо­ғозлар ёпиштирилган. Қолган болалар ихтиёрига уларни ўша қаҳрамонлар сифатида қабул қилиб, бирини танлаш айтилганда болаларнинг етмиш фоизи Мерлин ва Жумонгни, қолган ўттиз фоизи эса Алпомиш, Зумрад, Тўмарисни танлашган. Етмиш фоизни ташкил этган болалардан бу танловнинг изоҳи сўралганда улар Алпомиш, Зумрад ва Тўмарисни билмаслигини айтишган...

Мана шу таҳлилнинг ўзиёқ фарзандларимиз мутолаа ўрнига вақтини хориж фильмларини томоша қилиш билан ўтказаётганидан дарак. Бу аввало, ота-она эътиборсизлигининг оқибати эмасми? Болалар телевизорга узоқ тикилиб ўтиришининг ўзи катта зарарлигини шифокорлар кўп бор таъкидлашган. Қолаверса, бегона мамлакатнинг ёт урф-одатларини ўзида ифодалаган жангари фильмларни кўриш бошланғич синф ўқувчисининг ёшига тўғри келармикан? Унинг эндигина шаклланаётган маънавий-ахлоқий тарбиясига зарар эмасми?

Ёмон иш жазосиз қолмас

Ўзида инсонпарварлик, ватанпарварлик, дўстга садоқат, қаҳрамонлик, жасорат кўрсатиш, меҳр-оқибатли бўлиш кабиларни улуғловчи, зулм ва зўравонликни қораловчи эртак, ҳикоя ва ривоятларни эшитиш, ўқиш болада шу фазилатларни шакллантиришга хизмат қилади. Бола ўзи сезмаган ҳолда эртакдаги яхши қаҳрамоннинг хислатларини ўзлаштиради, ёмонига ўхшамасликка ҳаракат қилади.

Мактабгача ёшдаги болалар ва бошланғич синф ўқувчилари тарбияси, дунёқарашининг ўсишида кўпроқ табиат, ҳайвонот олами, дўстлик, меҳнатсеварлик, бирдамлик, одоб-ахлоқ тўғрисидаги эртакларни ўқиб бериш тўғри бўлади. Масалан, «Уч оғайни ботирлар» — болаларга куч бирликда, аҳилликда эканини уқтиради; «Ур тўқмоқ» эса, ҳалолликни улуғлайди; «Зумрад ва Қиммат»да эса эзгу иш мукофотсиз қолмаслиги ифодаланган. Шунингдек, «Чумоли ва ниначи» эртаги болаларда меҳнатга муҳаббат уйғотади. Ёки «Ростгўй бола» эртагини олайлик, унда ота карвон билан йўлга чиққан ўғлининг қўлига қирқ танга олтин бериб, асло ёлғон гапирмасликни насиҳат қилади. Карвон йўлда қароқчиларга дуч келади. Қароқчилар ноинсофлик, босқинчилик билан ҳаммани талайди, мол-мулкини тортиб олади. Аммо болага мутлақо зарар етказишмайди. Ота насиҳатини дилига жо қилган бола тўғри сўзлиги билан босқинчи, йўлтўсарликда ном чиқарган бир неча муттаҳамга таъсир кўрсатади, уларни ҳалоллигу тўғрисўзлиги билан мағлуб қилади.

Роза ШОЮСУПОВА,

педагог:

— Болаларимиз кўр-кўрона тарзда хориж фильмлари қаҳрамонларига тақлид қилиши тузатиб бўлмас улкан хатонинг бошланишидир. Бу барчамизни хавотирга солаётган маънавий бўшлиқнинг, шу билан бирга, «оммавий маданият»нинг эндигина шаклланаётган нуқтасидир. Соғлом авлод шаклланиши учун ҳаракат қилаётган эканмиз, ислоҳотни мана шу нуқтадан бошлашимиз керак, деб ўйлайман.

Бунда, айниқса, ота-онанинг ўзи ўзбек халқ оғзаки ижодидан хабардор бўлган ҳолда фарзанди тарбиясига қаратилган воситаларни тўғри танлай олиши керак. Улар фарзандига халқ эртаклари, достонлардан парча, ҳикоя ва ривоятлар айтиб бериши, мактабга қадам қўйиб, ўқишни ўрганишгач, бўш вақтида ўқиши учун эртак китоблар олиб бериши керак. Болада ёшлигидан яхши-ёмоннинг фарқига боришни, китобга бўлган меҳрни уйғотиш зарур. Бу масъулият биринчи галда ота-она зиммасига юкланади.

Дилафрўз ҚУРБОНОВА, психолог:

— Эртаклар болаларда ҳаётга муҳаббат уйғотади, келажакка умид кўзи билан қарашга, яхши турмуш, фаровон ҳаёт учун курашишга чақиради, адолат тантана қилишига ишонтиради. Шундай экан, ота-оналар фарзандига тез-тез эртак айтиб бергани фойдали. Ёшлигида эртак, ривоят эшитишга одатланган бола улғайгач, китобга меҳр қўяди. Бўш вақтида фойдасиз машғулотлардан ўзини тийиб, бунинг ўрнига ўқиш-ўрганишга иштиёқи ортади. Аммо бола тарбиясига, руҳиятига салбий таъсир қилмайдиган эртакларни танлай олиш ҳам муҳим. Чунки ҳамма эртак ҳам эзгу ғояга хизмат қилавермайди.

Масалан, бир эртакда подшоҳ ўғлининг олтмиш тўққиз ҳунарни ўргангани болаларда ҳунар ўрганиш, касб эгаллашга иштиёқ уйғотади. Яна бир эртакда келтирилган одам гўштидан кабоб пишириш ҳақида ўқиган болалар буни қандай қабул қилади, билмадим...

Лазиза КАТТАХЎЖАЕВА, Тошкент шаҳридаги 3-мактаб ўқувчиси:

— Дадам кўп эртак китоблар олиб берган. Кўпи ўзбек халқ эртаклари, орасида рус, чех, инглиз халқи эртаклари ҳам бор. Лекин менга ўзбек эртаклари кўпроқ ёқади. Чунки улардаги воқеалар бизнинг ҳаётимизга жуда ўхшайди. Энг севимли эртакларим: «Олтин тарвуз», «Зумрад ва Қиммат», «Ҳийлагар бедана», «Эгри билан Тўғри», «Сусамбил». Бу эртакларни ўқиб билдимки, яхши иш мукофотсиз, ёмон иш эса жазосиз қолмас экан. Масалан, «Олтин тарвуз»да камбағал деҳқон яраланган лайлакни даволагани эвазига бойликка эга бўлади. Бой одам эса лайлакнинг оёғини синдиргани учун қовоғарилар ҳужумига учрайди.

Ҳа, бола ўзини эртак қаҳрамонларига ўхшатса, яхшилик нима-ю ёмонлик нима, эзгулик нима-ю ғараз нима — бу тушунчаларни бир-биридан ажрата олса, бу яхши, албатта. Аммо буларни билмаса-чи? Ерга тушган ушоқни минг машаққат билан елкасида кўтариб бораётган чумолини эзғилаб ўтса, қушларнинг патини юлса, инини бузса, кучукчага озор берса-чи? Болаларга хос шўхлик бўлиб кўринган бу одатлар келажакда бола тарбиясига қандай таъсир қилади? Эртак, ривоят эшитиб, ўқиб улғайган бола эса асло бундай қилмайди. Эртаклар мурғак қалбларни одобга, меҳр-мурувватга, одил ва холисликка ундайди.

Шаҳноза РАЖАБОВА