Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган «Экологик экспертиза тўғрисида»ги қонунига кўра, республика ҳудудида режалаштирилаётган ёки амалга оширилаётган хўжалик ва бошқа хил фаолиятнинг экологик талабларга мувофиқлигини белгилаш ҳамда объектини рўёбга чиқариш мумкинлигини аниқлаш мажбурий ҳисоб­ланади.

Давлат экология қўмитасининг ихтисос­лаштирилган эксперт бўлинмалари томонидан атроф муҳитга таъсир кўрсатишнинг юқори (I), ўрта (II), паст (III) ва маҳаллий (IV) тоифаларига мансуб фаолият турларини давлат экологик экспертизасидан ўтказишни ташкил қилиш, экспертизадан ўтказишга материалларни тайёрлаш ва тақдим этиш каби хизматлар амалга оширилади.

Маълумки, Ўзбекистонда давлат экологик экспертизасини ўтказиш тизими бундан 24 йил аввал, яъни 1997 йили жорий этилган. Бугун бу борада замон талабидан келиб чиқиб қатор самарали ишлар амалга оширилмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 7 сентябрдаги «Атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш механизмини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорига мувофиқ давлат экологик экспертизаси хулосаларини бериш бўйича рақамлаштирилган интерактив хизмат жорий этилди.

Ҳозирги глобаллашув шароитида мамлакатимизда инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш кўламини кенгайтириш, хорижий сармоядорлар учун аниқ ва тушунарли атроф муҳитга таъсирни баҳолаш жараёнини тадбиқ этиш, қулай инвестицион ва экологик муҳит яратиш масалалари  атроф муҳитга таъсирини баҳолаш ҳамда давлат экологик экспертизасини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий базани концептуал равишда такомиллаштиришни тақозо этмоқда.

Бугунги кунда республикамизда инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш кўламини кенгайтириш, инвесторлар учун аниқ ва тушунарли экологик баҳолаш тизимини тадбиқ этиш, ишлаб чиқариш лойиҳаларининг аҳоли соғлиғи ва атроф муҳитга таъсирини самарали баҳолашга тўсқинлик қилувчи қатор омиллар мавжуд. Жумладан, тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтиш жараёнида, фао­лият турига мувофиқ, қонунчиликдаги экологик баҳолаш ва меъёрлаш талаблари ҳақида хабардор қилиш амалиёти мавжуд эмас. Бунинг яққол далили сифатида қуйи­даги рақамларни келтириб ўтиш мумкин.

Давлат рўйхатидан ўтган 656,1 мингта тадбиркорлик субъектидан 333,1 мингтаси (51 фоизи) экологик экспертиза объекти ҳисобланиб, шундан фақатгина 46,5 мингтаси (14 фоизи) экологик экспертизадан ўтказилган.

Атроф муҳитга таъсири юқори ва ўрта тоифага (I ва II-тоифалар) мансуб жами 30 210 та объект мавжуд. Афсуски ҳозиргача шундан 24 797 та объект (82,1 фоизи) давлат экологик экспертизаси билан қамраб олинмаган.

Давлат экологик экспертизасининг ижобий хулосаси бўлмай туриб, лойиҳаларнинг банк ва бошқа кредит ташкилотлари томонидан молиялаштирилиши бўйича қонунбузилиш ҳолатлари ҳам учрамоқда.

 Шунингдек, атроф муҳитга таъсирни баҳолаш бўйича ягона автоматлаштирилган ахборот тизими мавжуд эмас, бошқа давлат органлари (молия, статистика, солиқ, банк) ахборот тизимлари билан интеграция қилинмаган.

Бундан ташқари, бу борада материаллар ва экологик норматив лойиҳаларни (I ва II-тоифалар учун) ишлаб чиқувчилар сони 256 та, шундан 231 тасини (90 фоизи) хусусий ташкилотлар ташкил этмоқда. Атроф муҳитга таъсирни баҳолаш бўйича лойиҳа ҳужжатларини ишлаб чиқувчиларнинг жавобгарлиги, лойиҳаларнинг сифати ҳамда ходимлар малакасига оид талаблар қонунчиликда белгиланмаган.

Атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйи­ча ваколатли орган томонидан лойиҳа ишлаб чиқувчиларга нисбатан малака сертификати жорий этиш ва лойиҳачи ташкилотлар рейтингини шакллантириш орқали мутахассислар ва экспертларнинг малакасини ошириш ҳамда экспертизага тақдим этиладиган лойиҳа хужжатлари сифатини таъминлашга эришиш мумкин. Маълумот учун: Чехия, Словакия, Қозоғис­тон ва Хитойда атроф муҳитга таъсирни баҳолаш лойиҳаларини ишлаб чиқувчилар фаолияти ваколатли орган томонидан малака сертификати тақдим этиш йўли билан тартибга солинади.

Юқорида кўрсатиб ўтилган ҳолатларни бартараф этиш мақсадида ҳозирги кунда қатор устувор вазифалар белгилаб олинди. Хусусан, атроф муҳитга таъсирни баҳолашнинг электрон тизимини (eco-service.uz) статистика, солиқ ва кадастр идоралари ҳамда давлат хизматлари кўрсатиш бўйича тегишли ахборот тизимлари билан интеграция қилиш, хўжалик юритувчи субъектларни давлат рўйхатидан ўтиш жараёнидан бошлаб фаолият турига мувофиқ экологик баҳолаш ва меъёрлаш талаблари ҳақида хабардор қилиш тартибини жорий этиш шулар жумласидандир.

Бундан ташқари, халқаро ва хорижий экспертларни жалб қилган ҳолда амалдаги қонунчиликни экологик компонентлардан оқилона фойдаланиш нуқтаи назаридан кўриб чиққан ҳолда «Атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш тўғрисида»ги миллий қонун лойиҳаси ишлаб чиқилиши лозим.  Янги қонун лойиҳасини Эспо ва Орхус конвенциялари талаблари ва стратегик экологик баҳолаш тўғрисидаги баённомада белгиланган масалаларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқиш таклиф этилмоқда.

Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикасининг «Экологик экспертиза тўғрисида»ги қонуни 2000 йил қабул қилингани инобатга олинса, сўнгги 20 йил давомида Республикамизда иқтисодий, ижтимоий ва саноат тараққиётида сезиларли ўзгаришлар рўй берди. Бу эса мазкур қонун ҳам бугунги замон талабига аллақачон мос келмай қўйганини англатади. Боиси илғор хорижий тажриба асосида атроф муҳитга таъсирни олдиндан баҳолашнинг икки босқичли (скрининг ва скоупинг) тизимини қонунчилик асосида жорий этишга эҳтиёж катта бугун. Техник топшириқ асосида лойиҳа хужжатларини ишлаб чиқиш заруратини олдиндан аниқлаш тизимини жорий этиш орқали тадбиркорлар ортиқча маблағ ва вақт сарфлашининг олди олинади.

Мўлжалланаётган фаолиятни скрининг ва скоупингдан ўтказишда халқаро ва хорижий илғор тажрибага асосланган ҳолда амал қилиниши кафолатланади, шунингдек, жамоатчилик экологик экспертизасининг ҳуқуқий асослари яратилади, тадбиркорларнинг асосланмаган капитал қўйилмаларни сарфланиши, атроф муҳитга бўлаётган салбий таъсир ҳамда қонунбузилиш ҳолатлари олди олинади.

Мазкур лойиҳаларни амалга оширилиши натижасида Давлат экология қўмитасининг ҳам миллий, ҳам ҳалқаро миқёсдаги ўрни ва нуфузини оширишга эришилади. Шунингдек, миллий қонунчилик базасини такомилаштириш орқали «Трансчегаравий контекстда атроф муҳитга таъсирни баҳолаш тўғрисидаги конвенция»га (1991 йил, Эспо шаҳри) қўшилиш имконияти яратилади.

Баҳром ХОЛХЎЖАЕВ,

Давлат экологик экспертизаси

маркази бўлим бошлиғи,

Баракабек НУРУЛЛОЕВ,

Давлат экологик экспертизаси

маркази матбуот хизмати раҳбари