Пойтахтимиздаги хотира майдони.

Ҳар гал у ерга борганимда хотира китобидан ўз яқинларининг исм-шарифларини излаётган кишиларга гувоҳ бўламан.

Уларнинг кўзида ажиб интиқлик. Китобнинг темир варақларини очиб-очиб излашади. Ўн саккиз ёшида фронтга кетган акасининг ном-нишонасини тополмай юрган онахон...

Дунёга келибдики, фронтга кетган отаси дийдорини бир кўриш илинжида соч-соқолига оқ тушган отахон...

Фронтга кузатган умр йўлдошидан, мана, етмиш йилдирки, мужда кутиб яшаётган садоқатли рафиқа... Қонли қирғинбаротларга тўла уруш бундан етмиш бир йил муқаддам тугаб битди. Мамлакатимиздан фронтга юборилган бир ярим миллиондан ортиқ йигитларнинг миллионга яқини ўз она юртига қайтиб келди. Улар ўз жисмларида снаряд парчалари, ҳисобсиз осколькалар, суяк ичида бир умр зирқираб, уруш даҳшатларини эслатиб турувчи қўрғошин ўқлар билан қайтишган эди. Неча-неча оёқлар, неча-неча қўлларни жанг майдонларида қолдириб, урушнинг мудҳиш хотираларини орқалаб қайтишди...

Ҳа, фронтда уруш тугади. Тирик қолган жангчилар ўз юртларига қайтди. Лекин фронт ортида машъум уруш туфайли бошланган қора кунларнинг заҳмати жабрдийдаларни ҳали-ҳамон тарк этгани йўқ.   

...Икки қўл, икки оёғидан ажралган ўғлининг тирик қайтганидан қувончи дунёга сиғмаган она мажруҳ фарзандини бир умр орқалаб юргани ҳам бор гап. Фарзандининг ўлик-тиригидан хабар топмай кўзлари бир умр эшикка қадалиб, охир-оқибат ғуссадан адо бўлган оналар қисмати ҳам чўпчак эмас...

Урушда қатнашганлар, жангда ҳалок бўлганлар, ­бедарак йўқолганлар сони маълум. Аммо ҳалок бўлган бир аскарнинг доғида эс-ҳушидан айрилган, соғлиғини буткул йўқотган, жанг майдонида узилган ўқ фарзанди кўксини тешиб ўтганини эшитиб, тирик мурдага айланганлар-чи? Бундайларнинг сон-саноғи, ҳисоб-китоби бормикан?

Фронтда миллионлаб аскарлар ўққа учган, снаряд теккан, бомба остида қолиб кетган. Фронт ортида тинч, осуда хонадонларга кунда-кунора ёғилиб турган қора хатлар солган жароҳат бомбадан кам эмас эди... Жанг майдонидаги талафотлар нари борса инсон умрига нуқта қўйиб, унинг номини шараф китобига муҳрлар. Фронт ортидагиларга пайдар-пай келган қора хатлар эса, одамларни хонумонидан айириб, тирик мурдага айлантирган.

Тошкентлик Саидвали ота ҳамда Зулфия ая ҳам уч ўғилни тарбиялаб вояга етказишган эди. Улар айни куч-қувватга тўлиб, эндигина гўшангага кирадиган норғул йигитга айланишди. «Уч ўғлимни уйлантирсам, уч келинли бўламан, улар менга келин эмас, қиз бўлишади, қизим йўқ деб ўксинмайман», — деб орзуларди Зулфия ая.  «Уч азамат ўғлим, қаторда норим бор, юким ерда қолмайди», — деб хурсанд бўларди Саидвали ота.

Лекин, тахи бузилмаган орзулар шундайлигича қолиб кетди.

Уруш бошлангани ҳақидаги совуқ хабарни эшитганларидан сўнг, кўп ўтмай, аввал Бадриддинга, кейин Хайриддинга чақирув қоғози келди.

Начора, ота-она икки фарзандни бирин-кетин фронтга кузатишди. Йигитлар хат ёзиб туришди. Хайриддин ҳарбий кийимда тушган суратини ҳам юборди. Анча эпчил, серғайрат йигит кўп ўтмай ўзи хизмат қилаётган ҳарбий бўлинмага раҳбар бўлганини эшитиб, ота-онанинг кўнгли ёришди.

Орадан яна озгина ўтиб, фронтда вазият кескинлашгани ҳақида хабар келди. Чақирув ёшига етганларни яна фронтга жўнатиш бошланди. Шунда анчадан бери Зулфия аянинг кўнглига ваҳима солиб келаётган иш бўлди. Кенжа ўғли — ҳали ўн саккизга тўлиб-тўлмаган Айниддинга ҳам чақирув қоғози келди.

Оиланинг кунига яраб турган кенжатойини ҳам фронтга кузатиш ота-она учун осон эмас эди. Лекин начора, кўпга келган тўй...

Айниддин ота-онасининг аҳволини яхши ҳис қиларди. Шунинг учун фронтга етиб бориши билан уларга хат ёзди, суратини ҳам жўнатди. Тез-тез хат ёзиб, хабар олиб туришга ваъда берди... 

Жисмимдаги оғриқ — хотира

(собиқ жангчилик эсдаликларидан)

— Фронтда, айниқса, 1943-1944 йиллар жуда шиддатли бўлди, — деб хотирлайди тошкентлик собиқ жангчи Деҳқонбой бобо Гулматов. — Эрталаб биз билан бир сафда туриб жанг қилаётган қуролдошимиз қаердалигини кечга бориб, ҳатто ўзимиз ҳам билмасдик. Шундай пайтда бировга бир энлик хат ёзиш ҳақида-ку, гап ҳам бўлиши мумкин эмас. 

Мен ўттиз уч ёшимда фронтга кетгандим. Кетмон ушлаб, далада меҳнат қилиб юрган йигитлар қўлга қурол олиб жангга кирганмиз. Эҳ, у кезларни ўйласам, ҳалигача суякларим зирқираб кетади, — дейди Деҳқонбой ота.

Шундай дейди-ю, кўз ёшларини дастрўмолга тез-тез артади. Бир юз саккизга тўлаётган бу отахон балки шу онда қуролдош дўстларининг мурдалари сочилиб ётган қонли жанг майдонларини ўз хаёлотида қайта тиклагандир... Балки етмиш йилдан бери бағрини эзиб ётган аламли ғусса кўзларидан ёш бўлиб тўкилаётгандир... Собиқ жангчининг уруш ҳақидаги хотираларининг энг қисқа, содда, лўнда ва самимий ифодасидир балки бу кўз ёшлар... Эҳтимол, шунча аёвсиз жанглардан ҳатлаб, шу кунларга эсон-омон етиб келганининг нурафшон нишонасидир...    

...балки...

«...Фашизм устидан қозонилган ғалаба нақадар қимматга тушганини юртимизда яшаётган қар қайси оила, қар қайси одам яна ва яна бир бор англаши, қалбидан ўтказиши табиийдир».

Ислом КАРИМОВ

Чимилдиқдан — фронтга

— 1942 йилда отамга тўйи куни чақирув қоғози келган экан, — деб хотирлайди собиқ жангчи Умарали Қурбоновнинг қизи Муҳаббат Умаралиева. — Бобом «катта»ларни бир амаллаб кўндириб, отамни бир кунгина олиб қололган экан. Эртаси куни отамга чақирув хатини кўрсатишгач, шу куннинг ўзидаёқ фронтга жўнаб кетибди. Онам — уч кунлик келин — шу зайлда отамнинг қайтишига кўз тикиб яшаган.

Уруш тугагандан кейин ҳам отамдан дом-дарак бўлмаган. «Ўша пайтлар жуда таҳликали эди, — деб эсларди онам. — Уруш тугади-ю, фронтга кетган йигитларнинг кўпидан дарак йўқ. Фронтда ҳеч ким қолмаганмиш, тирикларнинг ҳаммаси қайтганмиш, деган ваҳимали гаплардан минг ўлиб-тирилганман ўшанда».

Шукрки, отамнинг ризқ-насибаси тугамаган экан, 1946 йили эсон-омон қайтиб келди. Лекин шунгача қора хат келиб қолишидан қўрқиб, тиғ устида яшаган онам бир умр яримжон бўлиб қолган эди. Неча минг чақирим наридаги урушнинг заҳми оиламизни йиллар давомида қийноққа солиб келганини кейин англадим. Отам узоқ йиллар қанд касалидан азият чекиб, ­дунёдан ўтди. Ўша пайтда чеккан азоблари онамнинг эс-ҳушини йўқотди... Оиламиз бошига шунча фалокатлар солган урушнинг жароҳати ҳали унутилгани йўқ.

Фронт ортидаги бомбалар

Ота-она учун энг оғири — фарзандининг ўлими. Ундан ҳам аламлироғи — дилбандининг совуқ танасини бағрига босиб йиғлолмаслик. Ундан-да аянчлироғи эса, бекафан, бежаноза кетган жигарининг бир сиқим тупроғи қаерларда қолганини-да билмаслик. Буларнинг барчаси дард устига дард бўлиб, инсон қалбини тўхтовсиз ларзага солиб турадиган аянчли мусибатлар.

Саидвали Акобирхўжаев билан Зулфия ая хонадони ҳам айни шу мусибатни бошдан кечирди. Уч ўғлидан кетма-кет қора хат олди...   

— Амаким — Саидвали Акобирхўжаев билан Зулфия келинойимнинг уч ўғлидан бошқа фарзанди бўлмаган экан, — дейди Саидғани Хўжаев. — Йигитларнинг туғилган йили, қачон урушга кетгани ҳақида бирон ҳужжат сақланиб қолмаган. Фақат уларнинг мана шу суратлари бор. Буларни амаким уйнинг тўрига илиб қўярди... Уларнинг суратига қараб, 18 — 25 ёш оралиғидаги йигитлар эканини тахмин қилиш мумкин.

Фарзанд доғи Зулфия келинойимни эс-ҳушидан айириб, адои томом қилди. Қаддини кўтаролмай, тўшакка михланиб қолди. Айниқса, кенжа ўғли Айниддиннинг исмини тилидан қўймасди.

Йигитларнинг ҳар учовидан ҳам қора хат келган — ажалга чора йўқ. Лекин буни онаизорга тушунтириб бўлармиди... (бу 46 ё 47 йиллар бўлса керак) Ахийри, қаердандир ҳарбий кийимдаги бир йигитни топиб келишди. У ҳам урушдан энди қайтган бўлса керак. «Мана, ўғлинг Айниддин тирик экан, қайтиб келди», — деб ҳалиги аскарни онаизорнинг ҳузурига олиб киришганда Зулфия келинойим аскарга кўзи тушгач, тинчланиб жон таслим қилган экан... 

Ҳа, фронтдан келган қора хатлар миллион одамларнинг ёстиғини қуритди. Минглаб оилаларнинг тинчини, ҳаловатини йўқотди. Мана, бугун етмиш бир йил бўлдики, уруш тугаганини нишонлаймиз. Лекин машъум уруш қалбларга  солган яра ҳали-ҳануз неча-неча қалбларга оғриқ бериб турибди. 

— Телевизорда нотинч юртлар ҳақида эшитсам, суякларим зирқирайди, — дейди Деҳқонбой бобо. — Инсон учун тинчликдан афзал, хотиржамликдан улуғ неъмат йўқ. Ахир, шу тинчликка эришамиз деб, қанча-қанча одамлар қурбон, хонадонлар хонавайрон бўлди-ку! Бу тинчлик, хотиржамлик, эркинликнинг қадрига етиш керак.

* * *

Пойтахтимиздаги хотира майдони.

Ҳар хил рангда очилган гулларга қўнаётган капалакларга эргашиб юрган жажжи болакай бобоси мижжаларидан қалқиб чиққан ёшни кўриб, таажжубланади:

— Йиғлаяпсизми, бобо?

Бобо хўрсиниб жавоб беради:

— Шу кунларни кўриб, хурсанд бўлганимдан, болам... 

Абдукарим АВАЗБЕКОВ